بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

نخستین ماه در سال‌شمار قمری
 

در فرهنگ اسلامی از آن رو که زمان انجام بسیاری از فرائض دینی مانند نماز، روزه و حج با پدیده‌های طبیعی همچون طلوع و غروب خورشید و یا گردش ماه به دور زمین تنظیم می‌شود، تقویم قمری اهمیت ویژه‌ای دارد. هرچند تقویم هجری قمری از صدر اسلام و با هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه در جامعة اسلامی رسمیت یافت، اما به استناد آیات قرآن کریم این تقویم، تاریخی به قدمت خلقت آسمان و زمین دارد. «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ»(توبه36)، تعداد ماه‌ها نزد خداوند در كتاب الهي، از آن روز كه آسمان‌ها و زمين را آفريده، دوازده ماه است. همچنین خداوند حکیم در قرآن کریم به پیامبر فرمود: «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ»(بقره 189)، دربارة هلال‌های ماه از تو سؤال می‌کنند؛ بگو آنها بیان اوقات (وتقویم طبیعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعیین زمان) حج است. از همین رو است که به تاریخ قمری، تاریخ هلالی نیز گفته می‌شود. زیرا ماه هنگامی که یک دورِ خود را از هلال اول ماه آغاز کند تا دورش به پایان برسد و به هلال ماه بعدی وصل گردد، یک ماه پدید می‌آید و با دوازده بار تکرار این چنینی، یک سال قمری شکل می‌گیرد. اشارة قرآن به چهار ماه حرام در میان این دوازده ماه «مِنها اَربَعَةٌ حُرُمٌ»(همان)، همچنین نام بردن از نام ماه قمری رمضان، آنجا که می‌فرماید: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنزِلَ فیهِ القُران»(بقره185)، نشانة توجه قرآن به ماه‌های قمری است.

بنابراین واضع سال و ماه‌های قمری با بیان دقیق مشخصاتش خداوند تبارک و تعالی است و این گاه‌شمار طبیعی از آغاز هستی شکل گرفته است. البته، تقسیم بندی سال به دوازده ماه با خصوصیاتی که در بارة شکل ماه در آسمان برای اهالی زمین مطرح شده، مربوط به ساکنین قسمت عمدة مسکونی کرة زمین یعنی کشورها و شهرهای استوایی و معتدلة شمالی و جنوبی و کشورهایی است که عرض آنها از خط استوا بیش از شصت و هفت درجه نباشد است، لذا حساب سال و ماه نقاطی که عرضشان از خط استوا بیش از این است، هر چه به قطب نزدیک‌تر شودحساب دیگری پیدا می‌کند، تا آنجا که در دو منطقة قطب شمالی و جنوبی، سال عبارت می‌شود از یک روز(شش ماه)و یک شب(شش ماه). هرچند ساکنین قسمت عمدة زمین برای ارتباط با ساکنان دوقطب از همین حساب سال و ماه و هفته و روز خودشان استفاده می‌کنند.

اما از آن رو که تا قبل از ظهور اسلام از این ماه‌ها استفادة تقویمی سالانه نمی‌شد، به روایت طبری در تاریخش «از ابن شهاب روایت کرده‌اند که وقتی پیامبر به مدینه آمد - و این ماه ربیع‌الاول بود- بفرمود تا تاریخ نهند»(ج3، ص923). این فرمان پیامبر تا زمان خلافت خلیفة دوم به تأخیر افتاد تا در این دوران «عمر ... می‌خواست تاریخ را از میلاد پیامبر خدا بنویسد، سپس گفت از مبعث. پس علی‌بن ابی طالب بدو پیشنهاد کرد که تاریخ را از هجرت بنویسد، پس آن را از هجرت نوشت.(تاریخ یعقوبی، ترجمة محمد ابراهیم آیتی، ج2 ص29). هرچند پیشنهاد دقیق‌تر امام علی علیه‌السلام ربیع الاول، یعنی همان ماه هجرت پیامبر اکرم به عنوان نخستین ماه سال بود (تاریخ طبری، ج3، ص925)، اما این پیشنهاد با ابتنا به رسم دوران جاهلی که محرم را نخستین ماه سال به حساب می‌آوردند، پذیرفته نشد و به روایت طبری «اگرچه مبدأ تاریخ مسلمانان از هجرت بود، اما محرم را آغاز تاریخ کردند که دوماه و دوازده روز زودتر از وصول پیمبر به مدینه بود. و وقت رسیدن وی مبدأ تاریخ نشد، بلکه از اول سال آغاز کردند(همان، ص926). بدین ترتیب روز جمعه اول محرم سال اول هجری قمری مطابق با بیست و هفتم تیرماه سال اول هجری شمسی و شانزدهم ژوئیة سال ششصدو بیست و دوی میلادی به عنوان نخستین روز در نخستین ماه نخستین سال قمری به حساب آمد؛ و این تاریخ را تاریخ هجری قمری نامیدند.

علی اکبر اشعری